Μια συνέντευξη με την JaiceTitus: ανάγκη «επέκτασης του μαρξισμού»
Η JaiceTitus είναι ακτιβίστρια, σοσιαλίστρια και μέλος του rs21 στο Λονδίνο
Τη συνέντευξη πήρε (και μετέφρασε) ο Μάνθος Ταβουλάρης
Μ.Τ. Στο άρθρο σας «Stretching Marxism» («Επεκτείνοντας τον μαρξισμό») καταδείξατε με χαρακτηριστικό τρόπο πώς ο Frantz Fanon, μέσα από την αποικιακή εμπειρία, έδειξε ότι «η φυλή και η τάξη είναι αλληλένδετες ως συν-συντακτικές δυνάμεις» και, ως εκ τούτου, συνιστούν δομικό χαρακτηριστικό του καπιταλισμού. Υπό αυτό το πρίσμα, η φυλετικοποίηση της τάξης στη σύγχρονη Βρετανία έχει τις ρίζες της στην αποικιακή ιστορία της χώρας ή εκδηλώνεται ανεξάρτητα από αυτήν;
JaiceTitus: Μίλησα για τον Fanon επειδή, στην προσπάθειά του να εμβαθύνει τον μαρξισμό μέσα από μια αποικιακή οπτική, υπογράμμισε: «Η μαρξιστική ανάλυση πρέπει πάντα να επεκτείνεται ελαφρώς κάθε φορά που έχουμε να κάνουμε με το αποικιακό πρόβλημα». Αυτό που έκανε έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο Rob Knox, σε ένα άρθρο του [1], αξιοποιεί αυτή την έννοια της «επέκτασης» για να εξετάσει τη σχέση μεταξύ φυλής και τάξης. Ήθελα να φέρω αυτές τις προσεγγίσεις σε διάλογο με ό,τι προσπαθούμε να κάνουμε: να ασχοληθούμε με τις ιδέες του Μαρξ και να τις αναπτύξουμε σε σχέση με τον σύγχρονο κόσμο. Πολλοί μαρξιστές προσεγγίζουν το έργο του αποκλειστικά από τη σκοπιά του οικονομολόγου. Αν και η οικονομία είναι ζωτικής σημασίας για την κατανόηση του καπιταλισμού, από μόνη της προσφέρει μόνο μια μερική εικόνα. Αντί του να είμαι δογματική, επιδιώκω να επεξεργαστώ τις ιδέες του Μαρξ μέσα από μια σειρά στοχαστών που επιχείρησαν να τον τοποθετήσουν στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής τους, όπως για παράδειγμα ο Stuart Hall.
Στο πλαίσιο της σύγχρονης βρετανικής πολιτικής, ο αποικιοκρατισμός αναμφίβολα διαμορφώνει τις μορφές μέσω των οποίων συνεχίζει να λειτουργεί ο ρατσισμός. Προτείνω να λάβουμε υπόψη τον τρόπο με τον οποίο ο καπιταλισμός έχει μεταβληθεί με την πάροδο του χρόνου, τόσο μέσα στις μετααποικιακές κοινωνίες όσο και μέσα από τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης. Σε περιόδους καπιταλιστικής κρίσης, η φυλή συχνά αξιοποιείται ως εργαλείο στη ρύθμιση της αγοράς εργασίας. Έτσι, ενώ ο αποικιοκρατισμός αποτελεί κρίσιμο κομμάτι της ιστορίας, εξίσου σημαντικές είναι και άλλες ιστορικές διαμορφώσεις, όπως το κράτος πρόνοιας, το οποίο παρήγαγε τους δικούς του φυλετικοποιημένους «αουτσάιντερ» (περιθωριοποιημένους).
ΜΤ: Οι ακροδεξιές και φασιστικές δυνάμεις στη Βρετανία και σε ολόκληρη την Ευρώπη εστιάζουν τη λαϊκιστική ρητορική τους στην υποτιθέμενη υπαρξιακή απειλή που συνιστούν οι μετανάστες, και ιδιαίτερα οι πρόσφυγες, για τα συμφέροντα του «λαού» μιας χώρας. Στο πλαίσιο της επιδεινούμενης παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, όπου οι μεγάλες καπιταλιστικές οικονομίες αντιμετωπίζουν επιβράδυνση της ανάπτυξης, είναι πλέον σαφές ότι η αντιμεταναστευτική ρητορική τόσο της κυβερνώσας συντηρητικής δεξιάς όσο και της σοσιαλδημοκρατίας νομιμοποιεί τον πιο ρητό ξενοφοβικό λόγο της λαϊκιστικής ακροδεξιάς, ενώ παράλληλα συμβάλλει ουσιαστικά στην επιτυχία της. Όπως επισημαίνετε στο άρθρο σας, «η οικονομική παρακμή δεν εξηγείται μέσω του καπιταλισμού, αλλά μέσω της μετανάστευσης». Πώς, λοιπόν, κόμματα της ακροδεξιάς όπως το Reform κατορθώνουν να συγκεντρώνουν την υποστήριξη προνομιούχων μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων με εθνοτική και/ή μεταναστευτική καταγωγή; Και με ποιον τρόπο τα ίδια αυτά στρώματα έχουν υποστεί φυλετικοποίηση;
JaiceTitus: Στο άρθρο επισημαίνω ότι η ακροδεξιά τείνει να αποδίδει την ευθύνη για τη λιτότητα και την οικονομική ύφεση στους μετανάστες, αντί να προβάλλει οικονομικά ή ταξικά επιχειρήματα. Με την πάροδο του χρόνου, εν μέρει χάρη στις επιτυχίες των αντιρατσιστικών κινημάτων και στην καθιέρωση της επίσημης ισότητας στη βρετανική κοινωνία, τμήματα των BME [2] έχουν ενταχθεί στην αστική τάξη. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναλυθεί η εσωτερική ποικιλομορφία αυτής της κατηγορίας που ονομάζουμε BME. Για παράδειγμα, ορισμένοι Βρετανοί ινδικής καταγωγής είναι ιδιαίτερα εύποροι και συχνά προέρχονται από μικροαστικά στρώματα, όπως οικογένειες φαρμακοποιών, ενώ άλλοι εργάζονται σε οίκους ευγηρίας υπό επισφαλείς συνθήκες και με χαμηλές αποδοχές. Το ίδιο ισχύει και για άλλες φυλετικές ομάδες: οι ταξικές διαφοροποιήσεις περιπλέκουν την εικόνα, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε ποτέ να καταλήξουμε σε μία απλή ή μονοδιάστατη κατηγοριοποίηση..
Ταυτόχρονα, πρέπει να αναγνωρίσουμε τον τρόπο με τον οποίο το κράτος και το κεφάλαιο κατορθώνουν να υποτάσσουν και να αποριζοσπαστικοποιούν τα κοινωνικά κινήματα. Από τη μία πλευρά, οι αντιρατσιστικοί αγώνες έχουν επιτύχει σημαντικά κέρδη, τα οποία, με την πάροδο του χρόνου, οδήγησαν σε μεγαλύτερη τυπική ισότητα. Κάνω εδώ μια απλοποίηση. Ωστόσο, οι νίκες αυτές συχνά απορροφώνται και απονευρώνονται πολιτικά. Έτσι, ενώ σε θεσμικό επίπεδο υπάρχει ισότητα, στην πράξη οι φυλετικές ανισότητες παραμένουν: οι μαύροι συνεχίζουν να σταματούνται δυσανάλογα από την αστυνομία, η αντιμεταναστευτική ρητορική παραμένει διάχυτη και η ισλαμοφοβία εξακολουθεί να είναι ευρέως διαδεδομένη.
ΜΤ: Ποιος είναι ο ρόλος της ισλαμοφοβίας στο βρετανικό πολιτικό περιβάλλον;
JaiceTitus: Η ισλαμοφοβία εξακολουθεί να αποτελεί βασικό σημείο διαμάχης στην βρετανική πολιτική. Ο λεγόμενος «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» λειτούργησε ως πλατφόρμα μέσω της οποίας η βρετανική κοινωνία ομαλοποίησε την ισλαμοφοβία της και έδωσε πολιτική έκφραση στον ρατσισμό της απέναντι στους μουσουλμάνους. Αυτό υλοποιήθηκε, μεταξύ άλλων, μέσω του προγράμματος Prevent [3], το οποίο πολλές οργανώσεις θεωρούν παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το πρόγραμμα επέτρεψε σε τμήματα της κοινωνίας να ρατσιστικοποιήσουν τους μουσουλμάνους και να τους καταγγείλουν στο κράτος ως πιθανούς εξτρεμιστές ή τρομοκράτες. Δημόσιοι φορείς, εκπαιδευτικά ιδρύματα και άλλες οργανώσεις ανέλαβαν το καθήκον να εντοπίσουν άτομα που θεωρούνταν ριζοσπαστικοποιημένα, μια διαδικασία που οδήγησε σε φυλετικό προφίλ, περιθωριοποίηση και περαιτέρω ρατσιστικοποίηση.
Βλέπουμε επίσης πώς η μεταχείριση της Shamima Begum [4] από το κράτος, η οποία γεννήθηκε στη Βρετανία αλλά κατέστη απάτριδα, αποτελεί ένα κρίσιμο παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η ισλαμοφοβία κανονικοποιείται από το κράτος με τον πιο ακραίο τρόπο. Ομοίως, η επίμονη φτώχεια των κοινοτήτων πακιστανικής και μπανγκλαντεσιανής καταγωγής, οι οποίες συγκαταλέγονται μεταξύ των φτωχότερων ομάδων στη Βρετανία, αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο η δομική ισλαμοφοβία διασταυρώνεται με την ταξική ανισότητα.
Ταυτόχρονα, το παλαιστινιακό κίνημα έχει κινητοποιήσει τους Βρετανούς μουσουλμάνους να ενεργήσουν ως φορείς αλλαγής και να αντισταθούν στις κρατικές πολιτικές. Πρόκειται για ένα θετικό βήμα για το κίνημα, και υπάρχουν πολλά να αντλήσουμε από τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι οργανώνονται και αντιστέκονται σε αυτό το πλαίσιο.
ΜΤ: Η φυλετικοποίηση της εργασίας, παρά τις τοπικές ιδιαιτερότητες, είναι σαφώς αναγνωρίσιμη στην Ελλάδα. Ωστόσο, παραμένει εξαιρετικά απίθανο ένας Έλληνας πρωθυπουργός να προέρχεται από μια μεταναστευτική κοινότητα. Στο άρθρο σας, αναφέρετε ότι «ο Rishi Sunak και η Kemi Badenoch[5] αντιπροσωπεύουν μια νέα φυλετικοποιημένη ελίτ». Πώς γίνεται αυτό δυνατό στο φυλετικά διαστρωματοποιημένο ταξικό σύστημα της Βρετανίας;
JaiceTitus: Νομίζω ότι η επιτυχία των αντιρατσιστικών κινημάτων της δεκαετίας του 1970 και του 1980 έδωσε χώρο σε μια ομάδα ανθρώπων από μειονότητες, ιδιαίτερα της μεσαίας και μικροαστικής τάξης, να υιοθετήσουν διαφορετικά είδη πολιτικής, για παράδειγμα πολιτικές που σχετίζονταν με τη Θάτσερ και τον νεοφιλελευθερισμό. Ταυτόχρονα, όμως, έπρεπε να υιοθετήσουν δεξιά, αντιμεταναστευτική πολιτική για να γίνουν αποδεκτοί από τμήματα της άρχουσας τάξης – κάτι που φαίνεται στην πολιτική σχεδόν όλων τους. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι, ενώ ο RishiSunakυπηρέτησε ως πρωθυπουργός, δεν εκλέχθηκε ποτέ σε αυτόν τον ρόλο, αλλά ανέλαβε από τη LizTruss. Συνεπώς, στη Βρετανία δεν έχει υπάρξει εκλεγμένος πρωθυπουργός με καταγωγή από μειονότητες.
ΜΤ: Στο Stretching Marxism αναφέρετε το «ευρύτερο σχέδιο της δεξιάς πολιτικής για το φύλο, που επιδιώκει να αναγεννήσει την πατριαρχική εξουσία με το πρόσχημα της ‘προστασίας των γυναικών’ και της ‘υπεράσπισης των παιδιών’». Αυτή η παρατήρηση αγγίζει άμεσα το ζήτημα που μας απασχολεί: τον ρόλο της αριστεράς ως εκφραστή των καταπιεσμένων και ως δύναμης για την κοινωνική απελευθέρωση από όλες τις μορφές καταπίεσης. Πώς, λοιπόν, θα πρέπει να τοποθετηθεί η αριστερά απέναντι στα φιλελεύθερα κόμματα που, ενώ προωθούν φαινομενικά πολιτικές συμμετοχικότητας, ταυτόχρονα εφαρμόζουν αντιεργατικά οικονομικά προγράμματα λιτότητας; Επιπλέον, έχει παρατηρηθεί σημαντική υποβάθμιση της πολιτικής κουλτούρας συμμετοχικότητας στη Βρετανία;
JaiceTitus: Η δεξιά συχνά επικαλείται τη ρητορική της «προστασίας των γυναικών και της υπεράσπισης των παιδιών», αν και στην πράξη αυτό συνήθως σημαίνει προστασία των λευκών γυναικών και παιδιών. Αυτή η στρατηγική χρησιμοποιείται ενεργά από ακροδεξιές οργανώσεις στη σημερινή συγκυρία. Αν και ορισμένοι ακτιβιστές έχουν αποκαλύψει την υποκρισία που κρύβεται πίσω από αυτή την αφήγηση – ορισμένοι από αυτούς που εκφράζουν «βάσιμες ανησυχίες» έχουν οι ίδιοι διαπράξει βία κατά των γυναικών – είναι σαφές ότι αυτές οι δυνάμεις δεν κινητοποιούνται από γνήσια ανησυχία για την ασφάλεια των γυναικών. Παρ’ όλα αυτά, το μήνυμα αυτό κερδίζει έδαφος μεταξύ τμημάτων του πληθυσμού που αναζητούν απαντήσεις στην απογοήτευσή τους για τον κόσμο γύρω τους.
Νομίζω ότι ο τρόπος με τον οποίο τα μέσα ενημέρωσης και οι ειδήσεις αναφέρονται στους μουσουλμάνους άνδρες και τους μετανάστες επιδεινώνει το πρόβλημα, αλλά αυτή αποτελεί μόνο μια μερική εξήγηση. Πιστεύω ότι η αριστερά και οι αντιρατσιστές δεν κατάφεραν να κερδίσουν έδαφος στη δημόσια συζήτηση. Το κίνημα Black Lives Matter το 2020 αποτέλεσε μια εμψυχωτική στιγμή, κατά την οποία η αστυνομική βία συνδέθηκε με τον αποικιοκρατισμό και την αυτοκρατορία, όπως αποτυπώθηκε με την ανατροπή του αγάλματος του EdwardColston[6] στο λιμάνι του Μπρίστολ. Παράλληλα, οι χώροι εργασίας άρχισαν να αντιμετωπίζουν πιο σοβαρά τη φυλετική ανισότητα. Ωστόσο, οι πιο φιλελεύθερες πτυχές του αντιρατσισμού τελικά κυριάρχησαν, ιδίως μέσα από πρωτοβουλίες για την ισότητα, την ποικιλομορφία και την ένταξη (EDI) στους χώρους εργασίας. Αν και δεν απορρίπτω την εκπαίδευση EDI – καθώς μπορεί να ανοίξει σημαντικές συζητήσεις μεταξύ συναδέλφων που διαφορετικά δεν θα συζητούσαν το θέμα της φυλής – πιστεύω ότι η αριστερά και οι συνδικαλιστές ακτιβιστές δεν κατάφεραν να μετατρέψουν αυτές τις ευκαιρίες σε πιο μαχητικές και βιώσιμες απαιτήσεις για φυλετική δικαιοσύνη.
Για το λόγο αυτό, η αριστερά πρέπει να ζητήσει να λογοδοτήσουν τα σοσιαλφιλελεύθερα κόμματα όταν προωθούν την συμμετοχικοτητα από τη μία πλευρά, αλλά εφαρμόζουν μέτρα λιτότητας από την άλλη. Η λιτότητα βλάπτει δυσανάλογα όχι μόνο τους λευκούς, αλλά και μεγάλα τμήματα των φυλετικοποιημένων κοινοτήτων. Είναι απαραίτητο να εκθέσουμε αυτή την αντίφαση.
Πιστεύω επίσης ότι η πλειονότητα του βρετανικού πληθυσμού δεν είναι εγγενώς ρατσιστική· πολλοί άνθρωποι διαθέτουν ένστικτα που τείνουν προς τη δικαιοσύνη και την αλληλεγγύη. Το καθήκον της αριστεράς είναι να καλλιεργήσει αυτά τα ένστικτα σε ενεργό αντιρατσισμό. Αυτό προϋποθέτει τη δημιουργία χώρων πολιτικής εκπαίδευσης σε όλη τη χώρα – φόρουμ όπου οι άνθρωποι μπορούν να συζητούν, να σκέφτονται συλλογικά αυτά τα ζητήματα και να αποκτούν την αυτοπεποίθηση να δράσουν. Σε μια ολοένα πιο κατακερματισμένη και απομονωμένη κοινωνία, τέτοιοι χώροι είναι απαραίτητοι για την αναζωογόνηση των κοινοτήτων μας. Ίσως το αναδυόμενο Νέο Αριστερό Κόμμα[7] να μπορούσε να διαδραματίσει κάποιο ρόλο στη διαμόρφωση αυτού του είδους πολιτικής εκπαίδευσης.
ΜΤ: Υπάρχει μια ανησυχητική τάση σε τμήματα της ευρείας αριστεράς να επιδεικνύουν ανοιχτή εχθρότητα απέναντι στην αποκαλούμενη «woke» πολιτική, στις μεταρρυθμίσεις για τα LGBTQ+ και ειδικά στα δικαιώματα των τράνς ατόμων. Ίσως τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τάσης είναι προσωπικότητες όπως η Sahra Wagenknecht στη Γερμανία και ο George Galloway στη Βρετανία, οι οποίοι έχουν επίσης εκφράσει υποστήριξη σε περιορισμούς για πρόσφυγες και μετανάστες. Υπάρχει, λοιπόν, εντός της Βρετανίας μια αριστερά που επιδιώκει ενεργά να αμφισβητήσει αυτή την τάση προς μια ανήθικη και αντισοσιαλιστική πολιτική;
JaiceTitus: Αυτός είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίο έγραψα την ομιλία μου για την εκδήλωση «Φεστιβάλ των Καταπιεσμένων», που διοργάνωσε η οργάνωση rs21. Θέλαμε να δηλώσουμε ξεκάθαρα ότι τα λεγόμενα «wokeissues» (ζητήματα κοινωνικής ευαισθητοποίησης) δεν μπορούν να αγνοηθούν, και σίγουρα όχι από όσους αυτοαποκαλούνται αριστεροί. Οι γυναίκες, οι μετανάστες, τα τράνς άτομα και τα άτομα με αναπηρία είναι όλα μέλη της εργατικής τάξης, και αν θέλουμε πραγματικά να οικοδομήσουμε ένα ριζοσπαστικό, μαζικό κίνημα ικανό να καταπολεμήσει τις καταπιεστικές δομές του καπιταλισμού, πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη τους αγώνες τους. Πιστεύω επίσης ότι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πρέπει να αναπτύσσουμε συνεχώς την πολιτική μας, να επεκτείνουμε τον μαρξισμό, ώστε να μην είναι δογματικός, αλλά να εξελίσσεται μαζί με τον κόσμο. Για αυτό χρειαζόμαστε οργανώσεις που παρέχουν χώρους για την προώθηση των σκέψεών μας, χωρίς να προσπαθούν να μεταφέρουν την πολιτική του 20ού αιώνα σε κάθε περίσταση.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] “Valuing race? Stretched Marxism and the logic of imperialism” - https://law.unimelb.edu.au/__data/assets/pdf_file/0007/2356018/Knox,-Valuing-Race-Stretched-Marxism-and-the-logic-of-imperialism.pdf
[2]Σ.τ.Μ: Black and minority ethnic (BME): used to refer to people in the UK who do not consider themselves to be white.Μαύροι και εθνοτικές μειονότητες: χρησιμοποιείται για να αναφερθεί σε άτομα στο Ηνωμένο Βασίλειο που δεν θεωρούν τους εαυτούς τους λευκούς.
[3]Σ.τ.Μ: Το Prevent είναι μια πρωτοβουλία της βρετανικής κυβέρνησης που αποσκοπεί στην προστασία των ατόμων από τη ριζοσπαστικοποίηση και στην πρόληψη της μετατροπής τους σε τρομοκράτες ή στην υποστήριξή τους προς την τρομοκρατία. Αποτελεί μέρος της ευρύτερης αντιτρομοκρατικής στρατηγικής CONTEST (2003–2023) και επικεντρώνεται στην έγκαιρη παρέμβαση και την υποστήριξη ευάλωτων ατόμων.
[4]Το 2019, ο τότε Υπουργός Εσωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου SajidJavid ανακοίνωσε ότι υπέγραψε απόφαση με την οποία η ShamimaBegum στερείται τη βρετανική της υπηκοότητα. Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, το Ηνωμένο Βασίλειο δεν μπορεί να στερήσει την ιθαγένεια από κάποιον εάν αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα να καταστεί ανιθαγενής. Ωστόσο, η βρετανική κυβέρνηση υποστήριξε ότι η Begum διέθετε και τη υπηκοότητα του Μπανγκλαντές, και άρα δεν καθίστατο ανιθαγενής με την απόφαση αυτή.
Ο λόγος που επικαλέστηκε η κυβέρνηση ήταν ότι η Begum, έχοντας ταξιδέψει στη Συρία σε ηλικία 15 ετών για να ενταχθεί στο Ισλαμικό Κράτος (ISIS), θεωρήθηκε ότι αποτελούσε απειλή για την εθνική ασφάλεια του Ηνωμένου Βασιλείου.
[5]Η OlukemiOlufunto «Kemi» AdegokeBadenoch είναι βρετανίδα πολιτικός η οποία, από τον Νοέμβριο 2024, είναι επίσημα Αρχηγός της Αντιπολίτευσης (LeaderoftheOpposition) και ηγείται του Συντηρητικού Κόμματος
[6]Ο EdwardColston (1636 – 1721) ήταν Άγγλος έμπορος και πολιτικός. Υπήρξε εξέχον μέλος της Βασιλικής Αφρικανικής Εταιρείας (RoyalAfricanCompany), που δραστηριοποιήθηκε στο δουλεμπόριο, και εμπλέκεται ιστορικά στη μεταφορά σκλαβωμένων Αφρικανών. Παράλληλα, διετέλεσε βουλευτής του Τόρις (πρόδρομος του σημερινού Συντηρητικού Κόμματος)
[7]Ο πρώην ηγέτης του Εργατικού Κόμματος, JeremyCorbyn, και η ανεξάρτητη βουλευτής ZarahSultana ανακοίνωσαν στις 24 Ιουλίου 2025 την ίδρυση ενός νέου πολιτικού κόμματος στο Ηνωμένο Βασίλειο. Το προσωρινό όνομα που χρησιμοποιείται είναι «YourParty», το οποίο λειτουργεί ως ενδιάμεση ονομασία μέχρι τον τελικό προσδιορισμό της ονομασίας σε ιδρυτικό συνέδριο το φθινόπωρο του 2025.